واکاوی چارچوب حکومت‌مندی شیطانی از منظر قرآن کریم

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر مرکز رشد و دانشجوی دکتری، گروه حکمرانی و اداره عمومی، دانشکده معارف اسلامی و مدیریت، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران

2 دانشیار گروه حکمرانی و اداره امور عمومی. دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق (علیه السلام)

چکیده

حکمرانی مفهومی بنیادین در مطالعات قدرت و سامان‌دهی اجتماعی است که در نظریات معاصر، به‌ویژه در اندیشه میشل فوکو، به‌مثابه فناوری هدایت رفتار از طریق ساختارهای نرم و غیرمستقیم فهم می‌شود. این الگو از حکمرانی، در عین کارآمدی، نسبت به فاعلان غیر مرئی و سازوکارهای اضلال ناپیدا، فاقد ظرفیت تحلیلی کافی است. این پژوهش با الهام از چارچوب حکومت‌مندی، به بازخوانی تصویر قرآنی از شیطان به‌مثابه فاعلی حکومتی می‌پردازد که با بهره‌گیری از فناوری‌های نرم، به تنظیم رفتار و ادراک انسان در مقیاس اجتماعی دست می‌زند. هدف اصلی پژوهش، کشف و تبیین الگوی حکومت‌مندی شیطان بر اساس تحلیل موضوعی آیات قرآن کریم است. این مطالعه با رویکرد کیفی و به روش پژوهش موضوعی در قرآن انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که شیطان در قرآن، معمار نظامی چندلایه از قدرت است که در آن، با استفاده از ابزارهایی چون وسوسه، تزئین، تهدید، اغوا و شراکت در اموال، به مهندسی رفتار، ادراک، و حتی ساختارهای کلان اجتماعی می‌پردازد. این نظام در چهار بُعد قابل تحلیل است: منطق حکمرانی شیطان، فناوری اضلال، حوزه‌های اعمال قدرت (اقتصاد، فرهنگ، سیاست، سلامت و امنیت) و فرایند سوژه‌سازی. بازشناسی این الگو، زمینه را برای طراحی سیاست‌هایی فراهم می‌کند که در برابر اشکال پنهان اغوا و استحاله فرهنگی، مقاومت نظری و کاربردی تولید می‌کنند؛ همچنین این چارچوب می‌تواند مبنایی برای طراحی الگوهای مقاومت فرهنگی، پالایش سیاست‌گذاری‌ها، تحلیل جنگ شناختی دشمن و تولید محتوای تمدنی بر پایه تمایز با نظم شیطانی باشد. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
نهج البلاغه.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب، ج 13، بیروت: دارالفکر.
ایزدبخش، حمید و جوادی، مجتبی (1399). مدل حکمرانی در قرآن کریم؛ بر اساس کلیدواژه تبعیت، فصلنامه تحقیقات بنیادین علوم انسانی، 6(3): 27-56.
باقری، مصباح‌الهدی؛ سپهری، مهدی و مسعودی‌پور، سعید (1392). تبیین جایگاه سنت رزق و اعتقاد به آن در کسب‌وکار از دیدگاه قرآن کریم، مدیریت اسلامی، 21(2): 255-287.
جعفرطیاری، مصطفی (1395). فرایند چیرگی شیطان بر انسان با رویکرد تربیتی در قرآن و حدیث، آموزه‌های تربیتی در قرآن و حدیث، 2(1): 75-92.
جلالوند، مهدی و جلالوند، بهزاد (1397). روش‌های شیطان برای تأثیر در قوای ادراکی، پژوهشنامه معارف قرآنی، 9(34): 81-108.
حسین‌پور اصل‌ کلشانی، محمد؛ حدادی، محسن و لک‌زایی، نجف (1404). استخراج و تحلیل مؤلفه‌های حکمرانی قرآنی در سیره حضرت ابراهیم(ع)، فصلنامه حکمرانی متعالی، 5(4): 9-36.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). المفردات فی غریب القرآن، دمشق: دارالقلم.
فرزندی، عباسعلی و شعیب، میثم (1403). مبانی و اصول حکمرانی توحیدی در قرآن کریم، فصلنامه حکمرانی متعالی، 5(3): 9-32.
طباطبایی، محمدحسین (1374). المیزان فی تفسیر القرآن، ج 8، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
لسانی ‌فشارکی، محمدعلی و مرادی ‌زنجانی، حسین (1392). روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم، قم: بوستان کتاب.
مؤدب، سیدرضا و سالمی، حسین (1399). چگونگی نفوذ شیطان در قوای ادراکی آدمی و اقسام کنش‌های آن از منظر قرآن با تأکید بر دیدگاه موسوی خمینی(ره)، انسان‌پژوهی دینی، 17(43): 205-221.
امام خمینی، روح‌اله (1434). ولایت فقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(قدس سره).
نجمدی، حسین؛ حسین‌خانی، هادی و فقیهی، سید احمد (1400). عوامل زمینه‌ساز تسلط شیطان بر انسان؛ با تأکید بر دیدگاه علامه مصباح یزدی(قدس‌سره)، دوفصلنامه معرفت اخلاقی، 12(2): 5-18.
نورالهی، مریم؛ پورعزت، علی‌اصغر؛ لسانی ‌فشارکی، محمدعلی و اسمعیلی ‌گیوی، محمدرضا (1401). مؤلفه‌های حکمرانی اخلاقی در پرتوی قرآن کریم، مدیریت اسلامی، 30(4): 219-249.
 
Dean, M. (2010). Governmentality: Power and Rule in Modern Society (2nd ed.). SAGE Publications.
Foucault, M. (1977). Discipline and Punish: The Birth of the Prison. New York, NY: Pantheon Books.
Foucault, M. (1982). The Subject and Power. Critical Inquiry, 8, 777-795.
Foucault, M. (2007). Security, Territory, Population: Lectures at the Collège de France 1977–1978 (M. Senellart, Ed.). Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1057/9780230594180
Foucault, Michel. (2014). On The Government of the Living: Lectures at the Collège de France, 1979–1980. Edited by Arnold I David- son. Translated by Graham Burchell. Basingstoke: Palgrave Macmillan.
Miller, Peter, and Nikolas Rose. (2008). Governing the present: Administering economic, social and personal life. Cambridge UK: Polity Press.
Regonini, G. (2017). Governmentalities without policy capacity. Policy Sciences, 50, 163-17.
Rhodes, R. A. W. (1997). Understanding Governance: Policy Networks, Governance, Reflexivity and Accountability. Open University Press.
Rose, N., and P. Miller. (1992). Political Power beyond the State: Problematics of Government. The British Journal of Sociology, 43(2), 173-205.
Rose, Nikolas. (1999). Powers of Freedom: Reframing Political Thought. Cambridge: Cambridge University Press.
van der Weele, S., Bredewold, F., Leget, C. J., & Tonkens, E. (2021). The group home as moral laboratory: tracing the ethic of autonomy in Dutch intellectual disability care. Medicine, Health Care, and Philosophy, 24, 113-125.